BAŞLANGIÇ
Birçok yönden saf bir genç kız olan Anna Grigorievna Snitkina, müstakbel kocası 44 yaşındaki ünlü yazar Fyodor Mihayloviç Dostoyevski’nin evine girdi. Fyodor hayatın birçok yükünü zaten omuzlarında taşıyordu – cezai esaret ve ağır çalışma, sürgün, mutsuz bir ilk evlilik, eşinin ve sevgili erkek kardeşinin ölümü, bitmeyen borçlar, sara nöbetlerinin korkunç fiziksel acısı, saplantılı rulet kumarı tutkusu, yalnızlık ve en önemlisi – hayatın en itici yönünden bir bilgi. Anna iyimserdi, sıcak bir evde stressiz büyümüştü, aslında stres altında bir evi idare edemiyordu. Dostoyevski, iddiasızlığı nedeniyle kendi içinde fark etmediği karakterinin derinliğini ve gücünü fark edebildi.
Aceleyle evlilikleri kolayca hızlı bir hayal kırıklığıyla sonuçlanabilirdi. Ancak evlilikleri, ünlü yazara daha önce hiç tatmadığı büyük mutluluğu getirdi. Hayatının son 14 yılında eserlerinin en güçlü ve en bilinenini yazdı. Anya’sına “Beni anlayan tek kadın sensin,” diye tekrarladı ve muhteşem ve son romanı Karamazov Kardeşler’i tam da ona adadı .
Nasıl bir evlilikti? Kırılgan, deneyimsiz bir genç hanımefendi, hayatın tüm kötülüklerini bilen ama yine de ışığın büyük vaizi haline gelen bir dahiyi nasıl mutlu edebilirdi?
Yirminci yüzyılın başında Rus aktör LM Leonidov, Dostoyevski’nin dul eşi Anna Grigorievna ile karşılaşmasını hatırladı. Moskova Sanat Tiyatrosu’ndaki Karamazov Kardeşler’in 1910 yapımı oyununda Dmitri Karamazov’u oynayan Leonidov , “Bildiğim hiçbir şeye benzemeyen ‘bir şey’ gördüm ve duydum, ama bu ‘bir şey’ aracılığıyla, bu 10 dakikalık toplantı aracılığıyla, dul eşi aracılığıyla Dostoyevski’yi sezdim; Dostoyevski hakkında 100 kitap bana bu karşılaşma kadar veremezdi.”
Fyodor Mihayloviç, kendisinin ve karısının ruhen birleştiğini fark etti. Ama aynı zamanda yaşlarındaki eşitsizliği de fark etti: eşler arasında neredeyse çeyrek asırlık bir yaş farkı vardı. Yaşam deneyimlerindeki bu eşitsizlik, çok farklı iki olasılığa yol açabilirdi: ya birkaç yıl birlikte acı çekerler ve sonra ayrılşar; ya da hayatlarının geri kalanında mutlu bir şekilde birlikte yaşarlar. Fyodor Mihayloviç’in evliliğinin 12. yıldönümünde Anya’sına bitmek bilmeyen ve umutsuzca aşık olduğunu şaşkınlık ve zevkle yazdığı gerçeğine bakılırsa, görünüşe göre hayatları gerçekten çok mutluydu.
Yine de hayatları başından beri kolay değildi: Anna Grigorievna ve Fyodor Mihayloviç’in evliliği birçok soruna ve mücadeleye katlandı – yoksulluk, hastalık, çocukların ölümü ve tüm Dostoyevski klanının evliliklerine karşı ayaklanması gerçeği. Ancak eşlerin aynı değerlerle yetiştirilmiş, hayata aynı gözle bakmaları direnmelerine yardımcı oldu.
Anna Grigorievna, 30 Ağustos 1846’da küçük bir memur olan Grigory Ivanovich Snitkin’in ailesinde doğdu. Grigory Ivanovich ve ailesi, yaşlı annesi ve biri de evli ve çocukları olan dört erkek kardeşi ile birlikte 11 odalı geniş bir apartman dairesinde yaşıyordu. Anna Grigorievna, geniş aile birimlerinde dostça bir atmosferin hüküm sürdüğünü hatırladı. Aile ilişkilerini açıklığa kavuşturacak hiçbir argüman bilmiyordu ve bunun her aile için geçerli olduğunu düşündü.
Anna Grigorievna’nın annesi Anna Nikolaevna Snitkina (Miltopeus), İsveç ve Finlandiya kökenliydi ve bir Lutherciydi. Müstakbel kocasına olan sevgisi ona ciddi bir seçim sunuyordu: Bu sevgili adamla evlenmek ya da Lutheran inancına sadakat. Bu ikilemin çözülmesi için çok dua etti. Ve bir rüya gördü: rüyasında bir Ortodoks kilisesine girdi ve Mesih’in Kefeni’nin önünde diz çöktü ve dua etti. Anna Nikolaevna bunu bir işaret olarak aldı; Ortodoksluğa geçmeye karar verdi. Teyidi için St. Petersburg’daki Mokhovaya Caddesi’ndeki Aziz Simeon ve Anna kilisesine geldiğinde, aynı kefenin rüyasında göründüğü tam pozisyonda olduğunu görünce hayretler içinde kaldı.
O andan itibaren Anna Nikolaevna Snitkina, Ortodoks kilisesine sadık bir hayat yaşadı, sık sık günah çıkarmaya ve cemaate gitti. Küçük Netochka olarak adlandırdığı kızı Anya için seçtiği ruhani yönetmen, genç yaştan itibaren Başpiskopos Filipp Speransky idi. 13 yaşında, genç Anya, Pskov’da tatil yaparken bir manastıra (rahibe manastırı) girmeye karar verdi. Ailesi, babasının ciddi şekilde hasta olduğu gibi kurnazca bir numaraya başvurmalarına rağmen, onun St. Petersburg’a dönmesini sağlayabildiler.
Daha sonra Bir Yazarın Günlüğü’nde ifade ettiği şekliyle Dostoyevski ailesinde ,”Müjde esasen çocukluktan beri biliniyordu.” Babası Mihail Andreyeviç, Moskova’daki Bozhedomka Caddesi’ndeki Mariinsky Yoksullar Hastanesi’nde doktordu. Yazarın daha sonra romanlarının kahramanı yapacağı kişilerin kaderi gözlerinin önünde açılmış ve küçük yaşlardan itibaren merhameti burada öğrenmiştir. Yine de bu şefkat, karakter olarak babasınınkine benziyordu – garip bir şekilde yüce gönüllülük, asık suratlılık ve sinirlilikle karışmıştı. Dostoyevski’nin çok sevdiği ve saygı duyduğu annesi Maria Fyodorovna, alışılmadık bir iyilik ve duyarlılığa sahip bir insandı. Bir aziz gibi öldü: ölümünden hemen önce “tam bilincini geri kazandı, Kurtarıcımız’dan bir ikon istedi, ailesini kutsamaya başladı, zar zor duyulabilen kutsamalar ve öğütler verdi.”
Anya Snitkina’da Dostoyevski benzer iyi, duyarlı ve şefkatli bir kalp gördü. Kısa süre sonra “benimle mutlu olabileceğini” hissetti. Ya da daha doğrusu, o mutlu olabilir ama ben değil demek istedi. Gerçekten kendi mutluluğunu düşünüyor muydu? Düşündüğü herkes gibi. Arkadaşlarıyla konuştu ve hayatının tüm zorluklarından sonra ve ailesinin nesli için zaten yaşlı olan 44 yaşında, sakin bir limana geleceğini ve ailesinde mutlu olacağını umdu. “Mutluluk henüz gerçekleşmedi. Bekliyorum” dedi, artık hayattan bıkmış bir adamdı.
Çoğu zaman olduğu gibi, böyle bir mutluluğu elde etme anından önce, kader her birine trajik kritik olaylar getirdi. 1866 baharında, bir yıllık sürekli ıstırabın ardından Anna’nın babası öldü. Bir yıl önce doktorlar Grigoriy İvanoviç’in tedavi edilemeyecek kadar hasta olduğunu ve iyileşme ümidi olmadığını açıklamışlardı. Anna bu nedenle babasıyla daha fazla zaman geçirmek için öğrencisi olduğu St. Petersburg Pedagoji Spor Salonu’ndan ayrılmak zorunda kaldı.
1866 yazının sonunda, bu edebiyat dehası, bu ihtiyaçlardan yola çıkarak kurnaz ve girişimci yayıncısı Fyodor Timofeevich Stellovsky ile haksız, tek taraflı bir sözleşme imzalamaya yöneldi. Bu adam, Dostoyevski’ye 3000 ruble ödedi ve Stellovsky, Dostoyevski’nin 1 Kasım 1866’ya kadar gerçek değeri olan büyük bir roman yazması şartıyla, Fyodor Mihayloviç’in eserlerinin eksiksiz bir koleksiyonunu yayınlamayı kabul etti. Bir aylık bir gecikme olursa Dostoyevski büyük bir ceza ödeyecek ve 1 Aralık’a kadar bir roman üretemezse 9 yıllığına tüm eserlerinin hakları Stellovsky’ye devredilecekti. Dostoyevski, yayınlarından yüzde almaktan bile mahrum kalacaktı. Gerçekte bu, yazarı borçlunun hapishanesine ve sefil yoksulluğa mahkum edecektir. Anna Grigorievna’nın daha sonra “Anılar”ında yazacağı gibi.
Bu kadar kısa bir sürede tam anlamıyla yeni bir roman yazma düşüncesi bile Fyodor Mihayloviç’i depresyona soktu – ilk bölümleri basılmış olan Suç ve Ceza’yı henüz bitirmemişti ve bu çalışmanın yapılması gerekiyordu. Ancak Stellovsky’nin şartlarını yerine getirmeyerek her şeyi kaybetme riskini aldı. Bu beklenti, kalan sürede tamamlanmış bir romanı editörün masasına koyma olasılığından daha gerçek görünüyordu.
Dostoyevski’nin daha sonra kabul ettiği gibi, bu zorlukta ona sadece kelimelerle değil gerçek bir yardım sunan ilk kişi Anna Grigorievna oldu. Akrabaları ve arkadaşları içini çekti, dinledi, ağıt yaktı, sempati duydu, öğütler verdi ama hiç kimse özünde umutsuz olan bu duruma girmedi. Stenografi kursunu yeni bitirmiş ama aslında hiç iş tecrübesi olmayan bu genç bayan hariç. Dairesinin kapısında belirdi. Stenografi kursunun kurucusu Pavel Matveevich Olkhin tarafından mezunlarının en iyisi olarak önerilmişti.
Dostoyevski, ilk kısa görüşme ve yazma denemelerinin ardından, “Erkek olmaman iyi bir şey,” dedi.
“Neden?”
“Çünkü bir adam kesinlikle içki içerdi. Muhtemelen içmeye başlamadın…?”
İYİ VE MUTSUZ
Anna Grigorievna ile görüşmesinden elde edilen ilk izlenim aslında pek hoş değildi. Profesör Olkhin’in kendisine, evinde çok beğenilen ünlü yazar Dostoyevski ile çalışmasını önermesinin talihine inanamadı. İlk buluşmalarından önceki gece uyumadı ve unutma korkusuyla onun romanlarının kahramanlarının isimlerini tekrarlayıp durdu. Yazarın onu bunlar hakkında sorgulayacağından emindi. Bu yüzden, bir dakika bile geç kalabileceğinden korkarak, kalbi hızla çarparak, onun Kabine Yapımcısı şeridindeki dairesine koştu, ama orada…
Orada, hasta görünen, hayattan bitkin düşmüş bir adam tarafından karşılandı; Adını bile hatırlayamayan asık suratlı, sefil, huysuz bir adam. Birkaç satırı çok hızlı dikte etti ve sonra bu girişimden hiçbir şey çıkmayacağını söyleyerek devam etmediğini hatırladı.
Ama aynı zamanda Dostoyevski, samimiyeti, açıklığı ve saflığıyla kendisini Anna Grigorievna’ya sevdirdi. Bu ilk buluşmaları sırasında, ona hayatının en inanılmaz bölümünü anlattı – daha sonra Budala adlı romanında ayrıntılı olarak anlattığı bölümü . 28 yaşındaki Dostoyevski’nin – Mihail Butashevich Petrashevsky’nin (Petrashevtsy olarak anılır) takipçilerinin siyasi zümresiyle bağlantısı nedeniyle – vurulmaya mahkum edildiği ve aslında oraya götürüldüğü anı anlattı. Petersburg’daki Semyonovsky geçit töreninde infaz.
“Hatırlıyorum” dedi, “Semyonovsky geçit töreninde mahkum yoldaşlarımla nasıl durduğumu, hazırlıkları gördüğümü ve yaşamam için sadece beş dakika kaldığını bildiğimi. Ama o dakikalar bana yıllar, on yıllar gibi geldi ve bir şekilde bana daha yaşayacak çok zamanım varmış gibi geldi. Zaten “ölüm gömleği” giymemiz istenmişti ve üçerli gruplara ayrılmıştık. Üçüncü grupta vurulacak sekizinci kişiydim. İlk üçü yürütme sütunlarına bağlandı. 2-3 dakika içinde ilk iki grubun ikisi de vurulacaktı ve sonra sıra bize gelecekti! Yaşamayı ne çok istiyordum ey Rabbim Allah! Hayat ne kadar değerli görünüyordu, ne kadar iyi, ne kadar düzgün şey yapabilirdim! Tüm geçmiş hayatımı, onu nasıl iyi kullanmadığımı, hayatı nasıl yeniden deneyimlemek ve uzun, uzun yaşamak istediğimi hatırladım… Aniden, her şey açık sinyali duyuldu ve cesaretlendim. Yoldaşlarım sütunlardan çözüldü, geri götürüldü ve yeni bir cümle okundu: beni dört yıl ağır çalışmaya mahkum ettiler. Daha mutlu bir gün hatırlamıyorum! [Peter-Paul Kalesi’nin] Alekseevsky hilalindeki hapishane hücremde dolaştım ve sadece şarkı söyledim, yüksek sesle şarkı söyledim, hayatın bana geri verildiği için çok mutluydum!
İlk görüşmelerinden sonra yazardan ayrılan Snitkina, üzücü bir izlenim bıraktı. Bu bir ağırlıktı, hayal kırıklığı ya da sadece şefkat değildi. “Hayatımda ilk kez,” diye yazmıştı daha sonra, “zeki, iyi bir adam gördüm ama mutsuz ve herkes tarafından terk edilmiş…”
Ama yüzeyindeki bu surat asıklığı, mesafeliliği, hoşnutsuzluğu, kişiliğinin derinliklerindeki hassas yüreğini ondan gizlemiyordu. Daha sonra Dostoyevski karısına şöyle yazacaktı: “Beni genellikle suratsız, kasvetli ve kaprisli olarak görüyorsun Anya, ama bu benim uzun süredir sahip olduğum sadece dış görünüş – kader tarafından parçalanmış ve yozlaşmış. Ama inan bana, lütfen inan bana, içeride başka bir şey var.” Ve diğer insanların kocasında ancak “hiç kimse gibi iyi, yüce gönüllü, cömert, narin ve şefkatli” olduğunda hüzün görebilmesine sadece inanmakla kalmadı, şaşırdı da.
26 GÜN
Müstakbel eşler, Kumarbaz adlı romanı tamamlamak için 26 günlük sıkı bir çalışmayla karşı karşıya kaldı . Bu romanda Fyodor Mihayloviç, rulet oyunlarına olan tutkusunu ve yazar Apollinaria Suslova’ya – yazarın kendi deyimiyle cehennemi kadına – duyduğu sağlıksız ama gerçek çekiciliği anlattı. Ancak Fyodor Mihayloviç’in yıllarca yenemediği kumar tutkusu, genç karısının olağanüstü sabrı ve olağanüstü bilgeliği sayesinde ortaya çıktığı anda ortadan kayboldu.
Böylece Anna Grigorievna Snitkina romanı aldı, eve gitti ve sık sık gecenin büyük bir bölümünde stenotipi günlük dile yazdı ve bunu Fyodor Mihayloviç’in evine geri getirdi. Yavaş yavaş bunun işe yarayacağına inanmaya başladı. Ve 30 Ekim 1866’da el yazması hazırdı!
Sonra yazar, editör için hazırladığı romanla geldi ve Stellovskiiy’nin … taşraya gittiği ve ne zaman döneceği bilinmiyordu. Hizmetçisi, Stellovsky’nin yokluğunda el yazmasını kabul etmeyi reddetti. Yazı işleri müdürü de taslağı kabul etmeyi reddetti. Bu, Stellovsky’nin temel kötülüğüydü. Ancak böyle bir anlamsızlık beklenmedik değildi. Anna Grigorievna her zamanki enerjisiyle kendini soruna adadı. Annesinden, Dostoyevski’nin çalışmasını bir notere götürmesini, tamamlanma tarihini doğrulamasını söyleyen bir avukata danışmasını istedi. Ancak Fyodor Mihayloviç notere geç geldi. Ancak yine de mahalle idaresindeki işini noter makbuzu ile doğrulayabildi. İflastan kurtulmuştu!
Görünen o ki, adı sadece bir skandalla ve sadece bir kötülükle değil, diğer yazar ve müzisyenlerin hayatlarında pek çok kişiyle anılan Stellovsky, günlerini üzücü bir şekilde noktaladı; sadece 50 yaşında bir psikiyatri hastanesinde öldü.
Ve böylece, Kumarbaz tamamlandığında, omuzlarından ağır bir yük kalktı, ancak Dostoyevski genç yardımcısından ayrılamayacağını anladı … Bu nedenle, kısa bir aradan sonra Suç ve Ceza’daki çabalarına birlikte devam etmeyi önerdi. Anna Grigorievna da kendisinde bir değişiklik fark ediyordu; tüm düşünceleri Dostoyevski hakkındaydı. Eski ilgi alanları, arkadaşları ve eğlenceleri parlaklığını yitirmişti. Yanında olmayı çok istiyordu.
Sevgiyi tanımaları ve kabul etmeleri alışılmadık bir şekilde gerçekleşti. Fyodor Mihayloviç, dünyevi bir sanatçı olan yaşlı bir adamın genç bir kadına aşık olduğunu düşündüğü bir roman için konuyu tartışarak başladı … “Bir dakika kendinizi onun yerine koyup düşünün,” dedi. titreyen sesiyle – “Bu sanatçının ben olduğumu ve sana seni sevdiğimi söylediğimi ve karım olmanı istediğimi hayal et. Söyle bana, nasıl cevap verirsin?” – “Seni sevdiğimi ve hayatım boyunca seveceğimi söylerdim!”
15 Şubat 1867’de 20 yaşındaki Anna Grigorievna Snitkina ve 45 yaşındaki Fyodor Mihayloviç Dostoyevski evlendi. Yazar, ikinci karısı hakkında sık sık “Tanrı onu bana ödül olarak verdi” derdi.
Gerçekte, o ilk yıl onun için hem mutluluk hem de illüzyondan zorlu bir kurtuluş yılı oldu. Çok hayran olduğu ünlü bir yazar ve insan kalbinin tanınmış bir tercümanı olan Dostoyevski’nin evine girdi; bir süre aşırı derecede ona idolü diyerek. Ama hayatın gerçekleri onu o geçici cennetten yeryüzüne geri çekti.
Anna Grigorievna, çocukları yatağa yatırırken, Fyodor Mihayloviç’in onlarla birlikte dua ettiğini, Babamız, Dolu Bakire Tanrı’nın Annesine dua ettiğini ve sevgili duasını hatırladığını hatırladı: “Bütün umudumu sana bağladım, ey Tanrı’nın Annesi, koru beni mantonun altında. 1880'lerde Anna Dostoyevskaya
İLK ZORLUKLAR
Dostoyevski, Maria Isaeva ile ilk evliliği hakkında şunları söyledi: “Beni sınırsız sevdi ve ben de onu ölçüsüz sevdim ama o ve ben mutlu yaşamadık …” Ve gerçekte, 7 yıl süren ilk evliliği, neredeyse en baştan mutsuzdu. Hem kendisinin hem de karısının çok tuhaf kişilikleri vardı; ve özünde birlikte yaşamadılar. Peki Anna Grigorievna, Dostoyevski’yi mutlu etmeyi nasıl başardı?
Maria Dostoevskaya (kızlık soyadı Isaeva)
Nitekim Anna Grigorievna, kocasının ölümünden sonra Leo Tolstoy ile yaptığı bir sohbette (aslında kendisinden değil kocasından bahsediyor) şunları söyledi: “Bir kişinin gerçek karakteri, ailesinde günlük yaşamda olduğu gibi hiçbir yerde ortaya çıkmaz.” Böylece orada, ailede, günlük yaşamında iyi ve bilge kalbini ortaya çıkardı…
Sakin ve sessiz bir ev hayatının ardından şimdi Dostoyevskaya olan Snitkina, Fyodor Mihayloviç’in sorunlu, düzensiz ve şımarık üvey oğlu Paul ile aynı çatı altında yaşamak zorunda kaldığı bir eve girdi. 21 yaşındaki bu genç, üvey babasına sürekli olarak yeni kayınvalidesinden şikayet etmiş ve onunla baş başa kalınca genç kadını acı bir şekilde yaralamaya çalışmıştı. Evin geçimini sağlayamadığı için, hasta üvey babasına ilettiği endişe için onu kınadı ve her zaman kendi bakımı için para talep etti.
Fyodor Mihayloviç, “Bu üvey oğlum,” diye itiraf etti, “iyi ve onurlu bir çocuk, ancak ne yazık ki alışılmadık bir karaktere sahip. Kişisel bir serveti olmamasına ve aynı zamanda en gülünç hayat anlayışına sahip olmasına rağmen, çocukluğundan beri kendine hiçbir şey yapmamaya söz verdi.”
Ve diğer Dostoyevski akrabaları, ona karşı kibirli ve otoriter bir tavır sürdürdüler. Fyodor Mihayloviç bir kitap için avans alır almaz kitabın başlayacağını hemen fark etti – kardeşi Mihail’in karısı Emilia Fyodorovna ortaya çıktı veya küçük işsiz kardeşi Nikolai ortaya çıktı veya Paul’ün aniden acil bir ihtiyacı oldu – örneğin modası geçmiş eskisinin yerine yeni bir palto alma ihtiyacı. Bir kış ortasında Dostoyevski, Emilia’nın ihtiyaç duyduğu 50 rubleyi – gecikmeden … ya da arkadaşları tarafından verilen Çin vazosunu, kürk mantoyu ya da gümüş servisini teminat olarak vermiş ve ceketini almadan eve dönmüştü; bunların hepsinin rehine verilmesi gerekiyordu. Böylece Anna Grigorievna borç içinde ve çok mütevazı yaşamanın gerekliliğiyle yüz yüze geldi.
Onun için ek bir ağır yük, Dostoyevski’nin epilepsisiydi. Anna Grigorievna, tanıdıklarının ilk günlerinden beri bunu biliyordu. Ama hayatında mutlu bir değişiklikle sağlığının düzeleceğini umuyordu. İlk nöbetine çift ailesini ziyaret ederken tanık oldu:
“Fyodor Mihayloviç son derece hareketliydi ve kız kardeşimle ilginç bir şey tartışıyordu. Birdenbire sözünü yarıda kesti, divandan doğruldu ve yanına doğru eğilmeye başladı. Şaşkınlıkla değişen yüzüne baktım. Ve aniden korkunç, insanlık dışı bir çığlık ya da daha doğrusu bir uluma duyuldu ve Fyodor Mihayloviç öne doğru eğilmeye başladı… Daha sonra, başlangıçta bir sara hastasında çok yaygın olan o “insanlık dışı” ulumayı onlarca kez duydum. Bir nöbet. Ve bu uluma beni her zaman şaşkına çevirdi ve korkuttu… Ama o zaman ilk kez Fyodor Mihayloviç’in yakalandığı korkunç hastalığı gördüm. Saatlerce dinmeyen feryatlarını, iniltilerini, büsbütün buruşmuş yüzünü, deli gibi hareketsiz gözlerini izledi, kopuk kopuk konuşmasını anlamayamadan.
Evlendikten sonra nöbetlerinin daha azalacağını ummuştu. Ama devam ettiler…
En azından balayı sırasında baş başa kalabilecekleri, konuşabilecekleri, birlikte olmanın tadını çıkarabilecekleri zamanları olmasını ummuştu. Ancak tüm boş zamanları, Dostoyevski’nin akrabaları ve konuklarının ziyaretleri, onlara ikramlar ve eğlenceler sunmak zorunda olduğundan doluydu.
Genç eş, endişeye, üzüntüye veya çatışmaya yer olmayan önceki sakin ev hayatından yakınıyordu. Dostoyevski ile birlikte mutluluklarının gerçekleşmesini bekleyerek bir akşam geçirdikleri, nişanla düğün arasındaki o kısa süreye ağıt yakıyordu… ama mutluluk aceleyle gelmiyordu.
“İnsan kalbinin en iyi okuyucusu olan o, yaşamanın benim için ne kadar zor olduğunu neden görmedi?” diye sordu kendine. Düşünceleri ona eziyet ediyordu: Ona olan sevgisinden vazgeçmişti, ruhsal ve entelektüel gelişimde kendisinden ne kadar aşağı olduğunu görmüştü (ki bu elbette gerçeklerden uzaktı). Anna Grigorievna, sevgili kocasıyla ilgilenmeyi bırakırsa ve uysal bir şekilde onunla kalmakla yetinemezse, gitmek zorunda kalacağını düşünerek boşanmayı düşündü.
“Fyodor Mihayloviç ile olan birlikteliğime çok fazla mutluluk ümidi bağlamıştım ve bu altın rüyanın gerçekleşmemesi benim için ne kadar acıydı!”
Bir kez yanlış anlaşılmalar zincirinde bir başkası oldu ve Anna Grigorievna buna dayanamadı. Ağlamaya başladı ve sakinleştirilemedi. Fyodor Mihayloviç onu bu durumda buldu. Sonunda, tüm gizli şüpheleri gün ışığına çıktı. Eşler ayrılma kararı aldı. Önce Moskova’ya gittiler, sonra yurt dışına gittiler. Bu 1867 baharındaydı. Sadece dört yıl sonra Rusya’ya döndüler.
EVLİLİĞİ KURTARMAK İÇİN
Anna her zaman tam bir çocuk olduğunu vurgulasa da, evlendikten sonra alışılmadık bir şekilde hızla aile “hazinesinin” endişelerini üstlenmeye alıştı. Öncelikli amacı, kocasına barışı ve kendini yalnızca edebi yaratıcılıkla meşgul etme yeteneğini garanti etmekti. Esas olarak geceleri çalıştı. Yazmak, Fyodor Mihayloviç için yalnızca bir meslek değil, aynı zamanda tek gelir kaynağıydı, örneğin Leo Tolstoy veya Ivan Goncharov’un sahip olduğu gibi kişisel bir servete veya mülke sahip değildi. Fyodor Dostoyevski tüm eserlerini (ilk roman hariç) aceleyle yazmak zorunda kaldı, zamanında bir komisyon tarafından bastırıldı ve onsuz hayatta kalamayacaktı. 1870'lerde Anna Dostoyevskaya
Zeki ve enerjik olan Anna Grigorievna, alacaklılarla olan anlaşmaları, uzun senetlerin analizini yaptı ve kocasını tüm bu endişelerden korumayı üstlendi. Bir risk alarak – “mutluluğumuzu kurtarmak” amacıyla yurt dışına gitmek için hatırı sayılır çeyizini rehin verdi. Sadece “kocamla sürekli manevi iletişimin hayalini kurduğumuz güçlü ve uyumlu aileyi yaratabileceğinden” emindi.
Bu arada, Dostoyevski’nin sözde borçlarının çoğunun hayaliliğini ortaya çıkarmaya yardımcı olan şey, kesinlikle onun çabalarıydı. Büyük hayat tecrübesine rağmen, çok güvenilir, onurlu ve vicdanlı ama gerçek hayata karşı isteksiz bir adamdı. Kendisine para için gelen herkese inanırdı. Bir tütün fabrikası sahibi olan kardeşi Mihail’in ölümünden sonra, Fyodor Mihayloviç’in karşısına ağabeyinin borçlu olduğu paranın iadesini talep eden insanlar çıkmaya başladı. Bunların arasında ünlü yazarın saflığından yararlanmaya çalışan birçok alçak da vardı. Kimseden onay veya not talep etmedi, herkese inandı. Anna Grigorievna tüm bunları kendi üzerine aldı. Bu görevi yerine getirmek için ne kadar akıl, sabır ve çalışma gerektiğini ancak tahmin edebilirsiniz. Anna, anılarında şunu itiraf etti: “Başkalarının borçları yüzünden özel hayatımın nasıl mahvolduğunu hatırladığımda içimde acı bir duygu yükseliyor… O sıralarda tüm hayatım, belirli bir şeyi nerede ve ne kadar rehine vereceğim, nasıl yapacağım gibi sürekli kaygılarla kararmıştı. Fyodor Mihayloviç’in bir alacaklının ziyaretini veya belirli bir nesnenin rehin alınmasını öğrenmemesi için. Gençliğim elimden alındı, sağlığım bozuldu ve sinirlerim bundan yıprandı.”
Akıllıca onu kendi duygularından korudu: çığlık atmak istediğinde başka bir odaya gitti. Asla şikayet etmemeye çalıştı – ne oldukça kötü olan sağlığından ne de kaygılarından, ama onu her zaman cesaretlendirdi. Esnekliğin mutlu bir evlilik için gerekli bir koşul olduğuna inanarak, neyse ki bu ender niteliğe tam anlamıyla sahipti… Rulet oynamaya gittiğinde ve yaşamaları gereken her şeyi kaybetmiş olarak geri döndüğünde bile…
Rulet korkunç bir talihsizlikti. Büyük yazar buna bağımlıydı. Ailesini borç esaretinden kurtarabilmek için kazanmayı hayal etti. Bu fantezi onu tamamen ele geçirdi. Anna Grigorievna’nın kocasına eşi benzeri görülmemiş desteği, sevgisi ve kendine acımaması olmasaydı, tek başına kendini onun pençelerinden kurtaracak gücü bulamayacaktı.
“Fyodor Mihayloviç’in kendisinin nasıl acı çektiğini görmek için ruhumun derinliklerine kadar hastalandım” diye yazdı. “Rulet oynamaktan solgun, bitkin, zar zor yürüyebilecek halde döndü, benden daha fazla para istedi – tüm parayı bana emanet etti – ayrıldı ve yarım saat içinde daha fazla para için daha da perişan halde döndü. Bu, sahip olduğumuz her şeyi kaybedene kadar devam etti.” Peki ya Anna’nın kendisi? Sorunun zayıf bir irade olmadığını, bunun gerçek bir hastalık, bir bağımlılık, her şeyi tüketen bir tutku olduğunu anladı. Onu asla suçlamadı, onunla tartışmadı ve oyun oynamak için daha fazla para taleplerine karşı çıkmadı. Dostoyevski dizlerinin üzerine çökerek ondan af diledi, ağladı, zararlı tutkusundan vazgeçeceğine söz verdi… sadece ona yeniden dönmek için. Anna Grigorievna bu anlarda anlamlı bir şekilde sessiz kalmadı; ama kocasını her şeyin daha iyi olacağına, kendisinin mutlu olduğuna ve onu yürüyerek ya da gazete okuyarak oyalayacağına ikna etmeye çalıştı. Ve Dostoyevski sakinleşti…
1871’de Fyodor Mihayloviç ruleti bıraktığını yazdığında karısı buna inanmadı. Ama oyuna gerçekten geri dönmedi: “Artık her şey senin, tamamen senin, hepsi senin. Şimdiye kadar yarısı o lanet olası fantaziye aitti.”
SONYEÇKA
Ailelerin büyük çoğunluğu için, bir çocuğun kaybı bir kader sınavıdır. Dostoyevskilerin 14 yıllık evliliklerinde iki kez yaşadıkları bu korkunç trajedi, onları daha da yakınlaştırdı. Aile bu büyük trajediyle ilk kez, evliliklerinin ilk yılında, sadece 3 ay yaşamış olan kızları Sonya, küçük Sonyechka’nın soğuk algınlığından aniden ölmesiyle karşılaştı. Anna Grigorievna kederinden pek bahsetmedi, çünkü her zamanki kendini düşünmeme eğilimiyle sadece Fyodor Mihayloviç’i düşünüyordu – “Zavallı kocam için çok korktum.” Fyodor Mihayloviç, hatırladığına göre, “sevgili kızının soğuk bedeni için bir kadın gibi ağladı ve onun solgun küçük yüzünü, ellerini sıcak öpücüklerle kapladı. Böyle öfkeli bir umutsuzluk bir daha hiç görmedim.”
Bir yıl sonra ikinci kızları Lyubov doğdu. Anna Grigorievna, kocasının başka bir çocuğu asla sevemeyeceğinden korkuyordu, ancak bu babalıktan duyduğu sevincin önceki tüm deneyimlerini gölgede bıraktığını memnuniyetle fark etti. Aslında, bir eleştirmene yazdığı bir mektupta Fyodor Mihayloviç, mutlu bir aile hayatının ve çocukların doğumunun, bir insanın dünyada yaşayabileceği mutluluğun dörtte üçü olduğu konusunda ısrar etti.
Çocuklarıyla olan ilişkileri tamamen benzersizdi. Anna’nın yazdığı gibi, başka hiç kimsenin olmadığı gibi, “çocukluk dünyasına giremez, bir çocuğu anlayamaz, bir çocuğu konuşarak büyüleyemez ve o anlarda kendisi bir çocuk olabilir.”
Fyodor Mihayloviç yurtdışındayken Budala’yı yazdı ve Ecinniler romanına başladı (Rusya’ya döndükten sonra bitirdi). Ancak evlerinden uzakta yaşamak eşler için çok zor bir deneyim oldu ve 1871’de memleketlerine döndüler.
St.Petersburg’a döndükten sekiz gün sonra, ailenin oğlu Fyodor doğdu ve ardından 1875’te, Fyodor’un çok saygı duyduğu bir aziz olan Tanrı adamı olan dürüst Aleksios’un adını taşıyan başka bir oğul, Alyosha doğdu. Bu, Anavatan Notları dergisinin dördüncü büyük romanı Delikanlı’nın yayınladığı yıldı.
Ancak talihsizlik aileyi yeniden vurdu. Oğulları Alyosha, babasından epilepsi miras aldı. Oğlan 3 yaşındayken geçirdiği ilk nöbeti ölümcül oldu… Bu olay üzerine eşler adeta yer değiştirdi. Olağandışı güce sahip bir kadın olan talihsiz Anna Grigorievna, artık bu kederle baş edemiyordu. Kocasını büyük ölçüde endişelendiren diğer çocuklara, hayata olan ilgisini kaybetti. Onunla konuşarak onu Tanrı’nın iradesine boyun eğmeye ve yaşamaya devam etmeye çağırdı. Bu nedenle, o yıl Dostoyevski (Kutsal Sunum) Optina Pustyn Manastırı’nı ziyaret etti. Burada, Dostoyevski’ye kutsamasını ve yazarın daha sonra Karamazov Kardeşler’de kahramanı Yaşlı Zosima’nın ağzına koyduğu şu sözleri ileten Starets Ambrosius ile iki kez karşılaştı:
Rachel çocukları için ağlıyor ve teselli edilemiyor, çünkü artık onlar yok. Ve böylece siz anneler için yeryüzüne çizilmiş bir sınır vardır. Bu yüzden teselli olma, teselli olmana gerek yok, teselli bulma ve ağla, sadece her ağladığında küçük oğlunun Tanrı’nın meleklerinden biri olduğunu şaşmaz bir şekilde hatırla – oradan bakar ve seni görür ve sevinir gözyaşlarınla ve onları Rab Tanrı’ya gösteriyor. Ve böylece uzun bir süre güçlü anne ağıtınız devam edecek, ama sonunda bu sizin için sessiz bir neşeye dönüşecek ve acı gözyaşlarınız, kurtarılan kişi için sakinliğe, şefkat ve sıcak bir bağışlanma gözyaşlarına dönüşecek.
Dostoyevski, son ve birçok eleştirmene göre en güçlü romanı Karamazov Kardeşler’i 1878 baharından 1880’e kadar yazdı. Onu sevgili karısı Anna Grigorievna’ya adadı.
“Aneka, sen benim meleğimsin, her şeyimsin, alfa ve omega’msın! Ve o kadar iyi ki, beni uykuda rüyanda görmeni ve ‘uyandığında, orada olmadığım için üzülüyorsun’. Üzül meleğim, benimle ilgili bütün ilişkilerinde üzül, beni seviyorsun demektir. Bu benim için baldan daha tatlı. Gelip seni öpeceğim.” “Ama bu sefer sensiz ve çocuklarsız nasıl hayatta kalacağım? Komik bir şaka, çünkü hepsi 12 gün!” Bunlar, Dostoyevski’nin 1875-1876 yıllarında, iş için St. Petersburg’a gittiği, ancak ailenin Staraya Russa’daki kulübede kaldığı günlerde yazdığı mektuplarından satırlar. Bu satırların yoruma ihtiyacı yok. Ailesi onun için sessiz bir sığınak haline gelmişti ve kendi takdirine göre, karısına birçok kez kelimenin tam anlamıyla yeniden aşık oldu.
Anna Grigorievna, hayatının sonuna kadar Dostoyevski’nin onda ne gördüğünü içtenlikle bile anlayamadı: “Hayatım boyunca, iyi kocamın beni diğer kocaların sevgisi ve saygısı gibi sadece sevip saygı duymaması bana bir tür muamma gibi geldi. ama sanki onun için özel olarak yaratılmış bir tür özel varlıkmışım gibi neredeyse önümde eğildiler. Ve bu sadece evliliğin ilk anlarında değil, ölümüne kadar kalan tüm yıllar için geçerliydi. Ama gerçek şu ki, güzellikle ayırt edilmiyorum, ne yeteneklerim ne de olağandışı bir entelektüel gelişimim var ve eğitimim sadece spor salonu seviyesindeydi. Ve buna rağmen, böylesine bilge ve yetenekli bir adamın derin hayranlığına ve neredeyse tapınmasına layıktım.
Tabii ki, bu dahinin şu ya da bu nedenle sevdiği sıradan bir insan değildi, sadece bir aptal ya da ahmaktı. Fyodor Mihayloviç stenografını severdi; onda sadece şefkatli ve iyi bir karakter değil, aynı zamanda aktif, güçlü iradeli ve yüce bir karakter hissetti. Zengin bir iç manevi dünyaya ve kocasının gölgesinde kalma erdemine sahip, aynı zamanda abartmadan onun ana ilham kaynağı olan gerçek bir kadın olma becerisine sahipti.
Ve Anna Grigorievna ve Fyodor Mihayloviç gerçekten uyumlu kişilikler olmasalar da, şu anki hoş ifadeyle olduğu gibi, her zaman onun tarafından yönlendirilebileceğini kabul etti; ve onun inceliğine ve ilgisine güvenerek ona tamamen güvendi, bu bazen Anna Grigorievna’yı şaşırttı. “Birbirimizi çok az yankıladık, birbirimize uyum sağlamadık, ruhumuzu iç içe geçirmedik – ama ben – onun içsel varlığında – ve o benim – sevgili kocam ve ben bir şekilde, birlikte kendimizi özgür bir ruh olarak hissettik… Bu iki tarafın da ilişkisi bize, evli hayatımızın on dört yılını dünyadaki insanların sahip olabileceği en büyük mutluluk içinde yaşama fırsatı verdi.
İdeal bir varoluşa sahip olmak Anna Grigorievna’nın kısmetine düşmedi – neyse ki doğal olarak güzel kıyafetlere kayıtsızdı ve kısıtlı koşullarda ve sürekli borç içinde yaşamaya alıştı. Büyük yazar aynı zamanda ideal bir koca da değildi. Mesela aşırı derecede kıskançtı ve karısının önünde olay çıkarıp kontrolden çıkabiliyordu. Anna Grigorievna, kocasını kızdırabilecek durumlardan akıllıca kaçındı ve onun öfkesinin sonuçlarından kaçınmaya çalıştı. Editörlük yaptığı zamanlarda eserlerinin noktalama işaretlerini bile değiştirmemesini talep eden bazı yazarların küstahlığına kızabilir ve onlara sert bir mektup yazabilirdi. Ama ertesi sabah öfkesi soğuduktan sonra buna çok pişman olur ve çabuk sinirlenmesinden utanırdı. Böyle durumlarda Anna Grigorievna mektubu ertesi sabaha kadar postaya vermezdi. Öfkeyle yazılan mektubun gönderilemediği “ortaya çıktığında”, Fyodor Mihayloviç her zaman çok mutlu olur ve yeni, yumuşatılmış bir mektup yazardı.
Anna, kocasını pratiksizliği ve saflığı nedeniyle suçlamadı. Kimsenin yardım talebini reddedemeyeceğinin farkındaydı. Hatta bozuk parası yoksa eve bir dilenci getirir ve onlara orada para verirdi. “Sonra o ziyaretçiler kendi kendilerine gelmeye başladılar ve kapıdaki isim levhasından kocamın adını öğrenip Fyodor Mihayloviç’i sormaya başladılar. Ama tabii ki dışarı çıkıp onları karşılayan bendim. Bana dertlerini anlatırlardı, ben de onlara 30-40 kopek verirdim. Zengin insanlar olmasak da böyle bir yardım sunabiliyoruz” dedi.
Dini inançları, eşlerin nedense, belki de meraktan, tesadüfen oğulları Alyosha’nın ölümünü tahmin eden bir tür falcıya gitmelerini engellemedi. Yine de İncil ve Hıristiyanlık, hayatlarının sürekli refakatçisiydi.
1880’de Anna Grigorievna, eserlerinin bağımsız olarak yayınlanmasını üstlendi ve “FM Dostoyevski’nin Kitap Pazarı – özellikle yerleşik olmayanlar için” adlı bir girişim kurdu. Ve başarılı oldu. Ailenin maddi durumu düzeldi ve borçlarını ödeyebildiler.
Ancak Fyodor Mihayloviç fazla yaşamayacaktı. 1880’de Karamazov Kardeşler adlı romanı çıktı. Eşinin deyimiyle bu, onun uzun ıstırap içindeki hayatının son mutlu günüydü. 26 Ocak 1881 gecesi boğazından kan geldi; ağır çalışma kampında geçirdiği günlerden beri amfizem hastasıydı. Gün içinde kanama tekrarladı, ancak Fyodor Mihayloviç karısını sakinleştirdi ve korkmasınlar diye çocukları oyaladı. Bir doktor tarafından muayene edilebildiğinde, kanama o kadar ağırdı ki, Dostoyevski bilincini kaybetti. Bilincini geri kazandığında, karısından günah çıkarması ve cemaat alması için bir rahip çağırmasını istedi. Günah çıkarmak için çok zaman harcadı ve ertesi sabah itirafından sonra karısına şöyle dedi:
“Anya, biliyorsun 3 saattir uyumadım ama çok düşündüm ve bugün öleceğimi ancak şimdi açıkça anlıyorum.” Dekabristlerin eşleri tarafından sürgün yolunda kendisine verilen İncil’i ona vermesini istedi ve onu rastgele aşağıdakilere açtı (Matta 3:14-15): “Ve Yuhanna engellemeye çalıştı. O, ‘Senin tarafından vaftiz edilmem gerekiyor ve sen bana mı geliyorsun?’ Ama İsa ona cevap olarak, ‘Kendine hakim olma, çünkü tüm doğruluğu yerine getirmek bize yakışır’ dedi.”
“Duyuyor musun” dedi karısına, “kendini tutma, bu öleceğim demektir.”
Anna Grigorievna, “Gözyaşlarından kendimi alamadım. Fyodor Mihayloviç, benimle yaşadığı mutlu hayat için bana teşekkür ederek nazik ve teselli edici sözler söyleyerek beni sakinleştirmeye başladı. Çocukları bana emanet etti, bana inandığını ve güvendiğini, onları her zaman seveceğimi ve koruyacağımı söyledi. Sonra bana kocaların on dört yıllık evli yaşamlarından sonra nadiren eşlerine söyleyebilecekleri sözler söyledi: “Unutma Anya, seni her zaman tutkuyla sevdim ve sana asla, düşüncelerimde bile asla sadakatsizlik etmedim!”
Anna Grigorievna Dostoevskaya, hayatının geri kalanında kendisini kocasının kitaplarının yeniden basılmasına adadı. Anılarını, yazarın çağdaşlarının betimlemeleriyle zaten çarpıtılmış olan gerçek karakterine ışık tutmak amacıyla yazdı. Ölümünde sadece 34 yaşındaydı, ancak ikinci bir evlilik tartışılmayacaktı. “Dostoyevski’den sonra kiminle evlenebilirim? Belki sadece Tolstoy, o da evli.” Diye şaka yaptı. Ama ciddiyetle şöyle yazdı: “20 yaşımdayken kendimi tamamen Fyodor Mihayloviç’e adadım. Şimdi 70 yaşımı geçtim ve hâlâ her düşünce ve eylemimde tamamen ve sadece ona aitim.”
Anna Grigorievna sonraki hayatı boyunca Dostoyevski ile ilgili her şeyi toplamakla geçti. 1899’da, özel bir müzenin kurulması için 1000 özel malzemeyi Tarih Müzesi’ndeki depoya teslim etti. 1906’da FM Dostoyevski’nin Hayatı ve Faaliyetleriyle İlgili Eserleri ve Sanatsal Yazılarının Bibliyografik El Kitabı’nı yayınladı. Ayrıca, kulübelerinin sık sık yaşadıkları yerde bulunduğu Staraya Rusa’da, fakir köylü ailelerin çocukları için bir yatakhaneli bir Kilise Cemaati Okulu (kocasının adını almıştır) açtı. Hayatının son yılında, zaten ciddi bir şekilde hastaydı, savaşın parçaladığı Kırım’da açlıktan ölmeye terk edildi. Anna Grigorievna, 22 Haziran 1918’de Yalta’da öldü. Yarım yüzyıl sonra, kalıntıları Fyodor Mihayloviç’in gömüldüğü St. Petersburg’daki Aleksandr Nevskaya Lavra’ya nakledildi.
Belki bazıları, Anna’nın kocasıyla ilgili olarak gösterdiği tam özveri ve hayranlık karşısında hayrete düşebilir. Hayatını hiç yer kalmadan doldurdu. Ama kim bilir, başka bir yolu olabilir miydi? Fyodor Mihayloviç’e eşlik eden bu davaların yükünden daha az özverili biri hayatta kalabilir miydi? Bu nedenle, bu büyük yazarın yanı sıra gerçekte harika bir kadının ortaya çıkması şaşırtıcı olmamalıdır.
Leo Tolstoy, onunla bir görüşmeden sonra, “Pek çok Rus yazar, Dostoyevski gibi eşleri olsaydı daha iyi hissederdi” dedi. Her şey onun için nasıl sonuçlandı? Birisi Anna Grigorievna’dan daha büyük bir yazarla mutlu bir evliliğin tarifini anlatmasını isteseydi, kendi sözleri cevap olurdu:
“Ayrılmamak için duyguları dikkatle ele almalı ve yönetmelisin ki paramparça olmasınlar. Hayatta aşktan daha değerli bir şey yoktur. Bu nedenle insan daha fazlasını affetmeli, hatayı kendi içinde aramalı ve kendi pürüzlerini düzeltmeli.”
Valeriya Posashko Mihaylova
resmi Dostoyevski’nin yeğenine yazdırdı)
Anna Grigorievna Dostoyevski’nin Anılarından notlar:
“Hiçbir şey Fyodor’la ilk kez karşılaştığımdaki zavallı görünüşünü tarif edemez. Kafası karışık, endişeli, aciz, yalnız, asabi ve neredeyse hasta gibi görünüyordu.”
…
Dostoyevski’nin öyküsünde genç bir kız olan ve farklı bir kişiliğe sahip Anya, yaşlı bir ressamdan bir evlilik teklifi alıyor. Yazar, Anna’dan onun sorusuna kadın psikolojisi açısından yanıt vermesini istedi:
“Kendini bu genç kızın yerine koy. Tut ki ben de yaşlı ressamım öyküdeki. Sana evlenme teklif ettim. Ne cevap verirdin?”
Çok tedirgin ve heyecanlıydı. Lafı dolaştırıp duruyordu ama bana evlenme teklif ettiğini anlamıştım. Kaçamak bir cevap verirsem onun gururuna büyük bir darbe indireceğimi anladım. Ona benim için çok değerli olduğunu hissettirmek için elini tuttum ve onu sevdiğimi ve her zaman da seveceğimi söyledim.
Peki, neden herkesin yaptığı gibi bunu doğrudan değil de, bir roman kurgusu üzerinden yaptın?, diye sordum. Duygulu bir sesle cevap verdi:
Uzun bir süre evlenme teklifini ne şekilde ypayım diye çok tereddüt ettim. Yaşlı, çirkin bir adamın genç bir kıza evlenme teklif edip karşılık bulamaması gülünç olabilirdi; oysa ben senin nazarında gülünç duruma düşmek istemiyordum. Teklifim üzerine bana hemen bir başkasını sevdiğini söyleyebilirdin. Hayır demen de aramızda bir soğukluğa yol açacak, hatta belki dostluğumuzun devam etmesini imkânsız kılacaktı. Son iki yıldır ilk defa bana dostça yaklaşan bir insanı; seni kaybetmiş olacaktım. İşte bu yüzden, duygularını öğrenmek için böyle bir yola başvurdum. Hayır demen hâlinde bunu kabullenmek kolay olacaktı. Ne de olsa konuşma ikimiz hakkında değil, roman kahramanları hakkında olacaktı.
Ben de ona, kendisinin edebî bir kurgu üzerinden bana evlenme teklifinde bulunmaya çalıştığı sırada neler hissetmiş olduğumdan bahsettim.
“O zamanki kişiliğimi göz önüne aldığımda evliliğimizin felaketle son bulması bana pek mümkün geliyor. Fyodor Mihayloviç’i hakikaten büyük bir aşkla seviyordum, fakat bu aşk, birbirine denk yaşlarda olmayı gerektiren fiziki bir aşk veya tutku değildi. Tamamen platonik bir aşktı benimkisi. Daha çok bir tapınmaydı, son derece yüksek ruhi değerlerle mücehhez mükemmel bir varlık karşısında secdeye kapanmaydı. Bütün hayatını yakınlarına adamış, sırf bunun için bile olsa sevgi ve ihtimam göstermesi gerekenler tarafından ihmal edilmiş; gün yüzü görmemiş mustarip bir adama karşı içten bir acımaydı benimki. Onun hayat yoldaşı olmak, yükünü paylaşıp hayatını kolaylaştırmak ve ona mutluluk vermek gibi hayallerim vardı; fakat o bunların da ötesinde benim tanrım, benim putum olmuştu. Sanırım bütün hayatımı onun ayakları önünde secdeye kapanarak geçirebilirdim. Ne var ki bütün bu yüksek duygu ve hayaller taarruza geçen katı gerçekler tarafından yerle bir edilebilirdi.”
“Ben Fyodor’u limitsiz bir şekilde sevdim, ancak bu fiziksel bir aşk ya da eşit yaştaki kişiler arasında var olabilecek bir tutku değildi.”
Fyodor Mihayloviç sıkça yazarlık yeteneğinin kesinlikle öldüğünü” söylüyordu. Sayısı çoğalan ve her şeyden aziz bildiği ailesini neyle geçindireceği endişesi ona öyle ıstırap veriyordu ki zaman zaman onu dinlerken içim kararıyordu. Kendisini çalışmasına vermekten alıkoyan endişeli ve karamsar düşüncelerden kurtulması için her zaman işe yaramış şu çareye başvurdum: Cebimizdeki az bir miktar paradan -300 taler- istifadeyle sözü bir nevi rulete getirerek ona niçin şansını bir kez daha kumarda denemediğini, bu sefer şansın kendisinden yana olacağını ve mutlaka kazanacağını, falan söyledim. Onun kazanacağını elbette bir an bile olsun düşünmedim. 100 taleri feda etmek bana çok acı verse de kumarda kendini riske ederek yaşayacağı fırtınalı heyecanların ruhuna sükun bahsedeceğini ve kumara ümit bağlamanın lüzumsuzluğuna kâni olarak yenilenmiş bir hırsla romanının başına oturarak bütün kaybını iki üç haftada çıkarabileceğini eski tecrübelerinden zaten biliyordum. Rulet hakkındaki önerim tam da Fyodor Mihayloviç’in ruhuna göreydi ve onun için hiç redde yanaşmadı. Üstüne 120 taler aldı ve kaybetmesi hâlinde kendisine dönüş parası göndermem hususunda anlaşarak bir hafta kalacağı Visbaden’e gitti. Tam tahmin ettiğim gibi rulet oyunu hüsranla sonuçlandı ve yolculuk masrafları dâhil Fyodor Mihayloviç’in yaptığı yolculuk bize hatırı sayılır bir miktara, 180 talere mâl oldu. Fakat ailesinden, benden ve çocuğundan kıstığı parayla gidip kumar oynamasına öyle kızdı ki, bir hafta boyunca yaşadığı azap dolu işkence üzerinde öyle etkili oldu ki, hayatında bir daha hiç kumar oynamamaya ahdetti.
Dostoyevski;
– Ne olur benden nefret etme ve beni sevmekten vazgeçme. Bu geceyi hayatım boyunca hatırlayacağım ve bir daha asla kumar oynamayacağım, dedi. Günlüğünde o günkü düşüncelerini de şöyle yazmıştı;
– Yaptığının çok acı ve korkunç olduğunu bildiğini ve çok utandığını anlamıştım.
“Yaşamda aşktan daha değerli bir şey yoktur. Ben her zaman, eşimin kusurlarını eleştirmeden önce hep kendimi yargıladım. Hayatımda 4 Ekim 1866’da onun evinin kapısından ilk kez girdiğimden sonra onun dehasına destek olmadığım tek bir gün olmadı. O da her zaman bana karşı nazik, cömert, merhametli, adil, ilgili, narin ve şefkatliydi.“
…
“Çalışma azmi yönünden Fyodor Mihayloviç gibisi az bulunur. Bana öyle geliyor ki, maişet için çalışma mecburiyeti olmadan yaşamış olsaydı bile günlerini aylak aylak geçirmeye yanaşmayacak, aksine sonu gelmez edebi faaliyetlerini durmaksızın sürdürecekti. Yıllar yılı pençesinde kıvrandığımız borçlardan nihayet 1881 yılını başında tamamen kurtulmuş, hatta Ruski Vestnik yazı işlerinde bir miktar paramız –yaklaşık beş bin ruble- bile kalmıştı. Hemen çalışmayı gerektirici mücbir bir sebeb yoktu, ancak Fyodor Mihayloviç’in gündeminde dinlenmek yoktu. Bir Yazarın Günlüğü’nü yeniden çıkarmakta kararlıydı, zira son yıllarda çalkantılarla geçen Rusya’nın politik durumuyla ilgili duyduğu endişelerini ancak kendi dergisinde bağımsızca dile getirebilirdi.”
Bir yandan bu yürekten kopup gelen sözler karşısında içim hisle dolarken diğer yandan da kapıldığı heyecanın sağlığına zarar vermesinden korkuyordum. Ona yalvararak ölümü düşünmemesini, şüpheleriyle ailesini üzmemesini söyledim, uyuyup dinlenmesini istedim. Kocam sözümü dinledi, sustu; fakat huzur dolu yüzünden ölüm fikrinin onu terk etmediği besbelliydi, öte dünyaya gitmek ona korku vermiyordu:
– Sevgili Anna, bil ki seni her zaman tutku ile sevdim. Hiçbir zaman asla, asla seni düşüncelerimde bile aldatmadım.
…
Dünyanın en zor hissi; kendini ait hissetmediğin bir yerde bulunma zorunluluğudur.
…
Biri eğer gözlerini senden kaçırıyorsa; emin ol ki o gözlerde sana ait bir şeyler vardır.
…
-O romanın kahramanlarını hatırlamıyorum, konusunu bile pek az hatırlıyorum dedi Dostoyevski.
-Bu nasıl mümkün olabilir? Diye şaşırarak karşılık verdim. Çok yazık! Eğer bu güzel romanın konusunu unuttuysan onu kesinlikle tekrar okumanı öneririm!
Bütün bu anlattıklarımı ilgiyle dinleyen nişanlım boş bir vaktinde ezilenleri okuyacağına söz verdi.
…
İnsana en çok acı veren şey, söyledikleri ile söylemek istedikleri arasındaki uçurumdur.
…
Kafasında, devamlı bir ‘gitmek’ fikri.
….
Ne yaparsan yap pişman öleceksin, belki yaptıklarından belki de yapmadıklarından.
…
Çok beğeniyordum Dostoyevski’yi, bu gerçekti; ama bununla birlikte, o öfkeli hali, o barut gibi birden patlamaları yok mu, hele bir de hastalığı; işte bunlar zihnimde bir araya geliverince korkmaya başlıyordum, bir ürküntü duyuyordum.
…
Sırf kalp kırmamak, kendime yakışanı yapmak için cevap veremediğim herkes kendini haklı zannetti.
…
Sara nöbetleri Fyodor Mihayloviç’in hafızasını çok zayıflamıştı, özellikle isim ve yüzleri hatırlayamaz olması ona az düşman kazandırmamıştı. Biri kendisine ismiyle hitap ettiğinde bin bir soru sormadan muhatabının kim olduğunu çıkaramıyordu.Onun hastalığını bilmeyen veya unutanlar bunu onun kibrine yorumlayarak alınganlık gösteriyorlar, unutkanlığını insanları hor görmeye bir maske olarak kullandığını düşünüyorlardı.
…
Yaşamı boyunca (İnsancıklar dışında) Dostoyevski’nin acele ve telaş içinde kaleme almadığı tek bir yapıtı bile yoktu… Romanın taslağını oluşturacak, onu tüm ayrıntılarıyla elden geçirecek zaman ona hiçbir zaman verilmedi… Kader bu mutluluğu ona hiçbir zaman tanımadı, oysa ki en büyük hayali buydu!
…
Hiç kimsenin, en yakın bir dostun bile bizi ıslah edecek gücü yoktur; mizacı ve yaratılışıyla, hayat telakkisiyle bizden tamamen farklı, her zaman kendisi kalabilen ve bizi ne taklide yeltenen ne de bize hoş görünmeye çalışan – öyleleri de var- , ruhunu iç dünyamıza, kaosumuza, ters yüz olmuş hayatımıza sokmayan – o zaman kendi olarak kalmayı kaybeder-, “ahmaklık” larımızın, “çılgınlık”larımızın her çeşidine karşı yıkılmaz duvarlar örebilen bir insanla tanışmak ne büyük bir bahtiyarlıktır. Dostluk uyumda değil, zıtlıktadır.
….
Bizim, gerçeği söylemek gerekirse az paramız vardı, işlerin kötüye gitmesi hâlinde para bulacağımız bir yer de yoktu.
…
Makaleleri okuma ve düzeltme uğraşılarından başka, yazarlarla yazışmayı da kendisi üstlenmişti. Onlardan pek çoğu çıkarılan veya değiştirilen her bir ifade için ona sert, hatta haddini aşan mektuplar yazıyorlardı. Fyodor Mihayloviç alttan almaz, en az aynı sertlikte cevaplar yazardı, fakat ertesi günü de pişmanlık duyardı. Mektupları genellikle postaya ben götürürdüm, öfkesinin ertesi güne kalmadan yatışacağını ve kapıldığı öfkeden pişmanlık duyacağını bildiğimden mektupları yazıldığı gün göndermezdim. Ertesi gün öyle sert bir mektup yazdığı için pişmanlık duyduğunu itiraf ettiğinde “rastlantı sonucu” mektubun gönderilmediği ortaya çıkardı. Bu sayede Fyodor Mihayloviç gayet sakin bir havada yeni bir cevap yazardı. Arşivimde gönderilmesi hâlinde kocamın yazıştığı yazarlarla aralarını açabilecek, ancak aslında tartışmak istemediği belki ondan fazla mektup var. Kapıldığı öfke ve kırgınlığın etkisiyle düşüncelerini ifade etmekten kendini alamaz, muhatabının bir izzet-i nefsi olduğunu hesaba katmazdı. Kocam “tesadüf eseri” gönderilmemiş mektuplar için her zaman bana teşekkür ederdi.
…
Belki de insan yalnızca refahtan değil, acıdan da aynı ölçüde hoşlanıyor. Hatta acının mutluluk kadar yararlı olduğu bile düşünülebilir. İnsanın yeri geldiğinde acıyı, tutkuya varan derecede sevdiği bir gerçektir. Bunu anlamak için insanlık tarihine bakmaya gerek yok, yaşamın ne olduğunu bilen bir insansanız kendi kendinize sorun yeter. Benim kişisel düşünceme göre, yalnızca refahı sevmenin biraz ayıp yanı bile vardır. İyi mi kötü mü olduğunu bilmem ama bazen bir şeyleri kırıp dökmenin bile kendine özgü bir tadı olabiliyor. Bu açıdan, ben ne yalnız başına refahı, ne de yalnız başına acıyı yeğlerim. Acı, kuşku demektir, yadsıma demektir. Bununla birlikte insan gerçek acıyı tatmak istediğinden, çevresinde bir kargaşa yaratmak, yok etmek, dağıtmak hevesinden asla kendisini uzaklaştıramaz. Bizim manevi varlığımızın biricik kaynağı acı değil mi?
…
Sözlerine, on dört yıllık bir evlilik hayatından sonra pek az kocanın karısına söyleyeceği şu sözleri ekledi:
Anya, şunu unutma ki seni her zaman sımsıcak bir sevgiyle sevdim, hayallerimde bile seni aldatmadım!
Bir yandan bu yürekten kopup gelen sözler karşısında içim hisle dolarken diğer yandan da kapıldığı heyecanın sağlığına zarar vermesinden korkuyordum. Ona yalvararak ölümü düşünmemesini, şüpheleriyle ailesini üzmemesini söyledim, uyuyup dinlenmesini istedim. Kocam sözümü dinledi, sustu; fakat huzur dolu yüzünden ölüm fikrinin onu terk etmediği besbelliydi, öte dünyaya gitmek ona korku vermiyordu.
…
“Sen ölürsen” diyordu, “o kadar çok ağlarım ki, artık kimseler avutamaz beni.” Benimle çok mutlu olduğuna inan veriyordu bana; birlikte olmamızdan daha büyük bir mutluluk yoktu kendisi için. Yoksulluktan kurtulamasak da, güzel güzel anlaşıyorduk ya. O beni seviyor, ben de çılgınca seviyordum onu.
…
Fyodor Mihayloviç hapishaneden gayet neşeli döndü ve mükemmel iki gün geçirdiğini söylemişti. Bir işçi olan koğuş arkadaşı gündüzleri hep uyuyormuş, bu da kocama büyük bir değer atfettiği V. Hugo’nun Sefiller romanını rahat bir şekilde yeniden okuma fırsatı vermişt.
İyi ki beni hapse atmışlar, demişti neşeyle, yoksa uzun bir zamandır yeniden okumak istediğim bu şaheser için asla vakit bulamazdım.
…
Kocamla ben de gerçekten mizacı ve yaradılışıyla, hayat telakkisiyle birbirinden tamamen farklı kişilerdik. Ne birbirimizi taklide yeltenmiş, ne de ruhumuzla birbirimizin iç dünyasını etkilemeye çalışmıştık, hep kendimiz olarak kalmıştık. Sevgili kocam olsun, ben olayım, Her ikimiz de ruhen özgür yaşadık. İnsan ruhunun derinliklerindeki meselelere kendi inzivasında sürekli kafa yoran Fyodor Mihayloviç, benim onun ruh ve zihin dünyasına karışmama tavrımı, sanırım çok değerli buluyordu, bu yüzden bazen bana şöyle derdi: “Beni anlamış tek kadın sensin!” -Onun için her şeyden önemlisi buydu- Benimle ilişkisi aramızda hep “yaslanabileceğini hissettiği, daha doğrusu sırtını dayayabildiği sağlam bir duvar şeklinde oldu. Onu düşmekten koruyan ve ısıtan bir duvar.”
Bana göre bütün bunlar kocamın bana ve bütün davranışlarıma karşı duyduğu sonsuz güveni de açıklıyor; zaten hiçbir davranışımda normalin sınırlarını zorlayan bir yaşayışım yoktu.
Her iki tarafın gözettiği bu güzide davranışlar, on dört yıllık evlilik hayatımızda ikimize de yeryüzünde yaşanabilecek en büyük aile saadetini yaşattı.
…
20 yaşımdayken kendimi Fyodor Mihayloviç’e verdim. Şimdi 70’in üzerindeyim ve hala her düşüncede, her eylemde sadece ona aitim.
…
Sonra, yaşamındaki üç olasılık üzerinde durduk. Neydi bunlar? Ya, çekip Doğu ülkelerinden birine gidecekti; ya, evlenecekti; ya da, bir rulet kumarcısı olacaktı.
Bunlardan birini seçmesi gerekiyorsa, evlenmesinin en iyisi olacağını söyledim.
(…)
“Peki,” dedi Dostoyevski, “söyler misiniz bana, zeki bir kadını mı, yoksa yürekli ve yiğit bir kadını mı seçmeliyim?”
Zeki bir kadınla evlenmesini önerdim.
“Hayır.” dedi. “Evlenecek olursam; beni sevmesi için yürekli, yiğit bir kadını seçeceğim.”
…
Ruhundaki hasletlerin zerresinin kaybolmaması için, aksine muhteşem bir güzellikte gelişip güller gibi açması için ve seni kemale ermiş, doğru yolu bulmuş, kötülüklerden korunmuş ve ruhu öldüren her tür pislikten arınmış biri olarak O’na sunup karşılığında büyük günahlarımdan arınayım diye Tanrı seni bana bahşetti.”
17Mayıs 1867 tarihli mektup
…
Bir insanın yaşam boyu yüreğinizde yer etmesi için bazen bir bakış bile yeter.
…
Komik bir olay hatırlıyorum: Domod’osola’da meyve almak ve yazın kendimi öğrenmeye verdiğim İtalyancamı tecrübe etmek için bir dükkâna gideyim dedim. Yolda Fyodor Mihayloviç’in bir mağazaya girdiğini fark edince, konuşmak için yardımıma ihtiyacı olabilir düşüncesiyle peşinden gittim. Anlaşılan bana bir hediye almak için vitrindeki bir zincirin fiyatını sormuş. Satıcı bizi “varlıklı turistler” sanmış olacak ki, Vespasian dönemine ait olduğunu iddia ettiği zincire dünyanın parası olacak üç bin frank istemişti. Elimizdeki mevcut parayla anormal bir zıtlık teşkil eden fiyat, Fyodor Mihayloviç’in gülümsemesine yol açmıştı ve bu, kaybımızdan bu yana onun neredeyse ilk gülümsemesi olmuştu.
…
Kendi planlarımızı yapıyorduk, ama kaderinde planlanları olduğunu unutmuştuk.
…
Fakat insan şunu iyice idrak ediyor ki merhametli Tanrı gönderdiği acılara göğüs gerecek dayanma gücünü de birlikte gönderiyordu.
…
Yanılmaya olanak yoktu. Bu hikâye hayallerinin ürünü değil, yazarın kendi ıstıraplarının hikâyesiydi.
…
Kocamla ben de gerçekten mizacı ve yaradılışıyla, hayat telakkisiyle birbirinden tamamen farklı kişilerdik. Ne birbirimizi taklide yeltenmiş, ne de ruhumuzla birbirimizin iç dünyasını etkilemeye çalışmıştık, hep kendimiz olarak kalmıştık. Sevgili kocam olsun, ben olayım, Her ikimiz de ruhen özgür yaşadık. İnsan ruhunun derinliklerindeki meselelere kendi inzivasında sürekli kafa yoran Fyodor Mihayloviç, benim onun ruh ve zihin dünyasına karışmama tavrımı, sanırım çok değerli buluyordu, bu yüzden bazen bana şöyle derdi: “Beni anlamış tek kadın sensin!” -Onun için her şeyden önemlisi buydu- Benimle ilişkisi aramızda hep “yaslanabileceğini hissettiği, daha doğrusu sırtını dayayabildiği sağlam bir duvar şeklinde oldu. Onu düşmekten koruyan ve ısıtan bir duvar.”
Bana göre bütün bunlar kocamın bana ve bütün davranışlarıma karşı duyduğu sonsuz güveni de açıklıyor; zaten hiçbir davranışımda normalin sınırlarını zorlayan bir yaşayışım yoktu.
Her iki tarafın gözettiği bu güzide davranışlar, on dört yıllık evlilik hayatımızda ikimize de yeryüzünde yaşanabilecek en büyük aile saadetini yaşattı.
…
Fyodor Mihayloviç kızına karşı görülmemiş derecede müşfik bir baba oldu, mutluluktan içi içine sığmıyordu. Onu kendisi yıkıyor, kucağında sallayıp ona ninniler söylüyordu. Kendini o kadar mutlu hissediyordu ki N. N. Strahof’a şöyle yazmıştı: “Ah, niçin evli değilsiniz, niçin çocuğunuz yok çok saygı değer Nikolay Nikolayeviç. Size yemin ederim ki, hayattaki mutluluğun dörtte üçü çocuk sahibi olmaktır, geri kalanı ise sadece dörtte biri.”
…
Umudumuzu öldürenleri gördüm.
…
Şimdi beni ne denli çok sevdiğini anlıyorum. Sevmeseydin böylesine ağlamazdın.
…
Dostoyevski’nin bütün anlattıklarının hüzünlü bir yanı olurdu, öyle ki bir gün dayanamadım sordum:
– Bana neden hep üzüntülerinizden, sıkıntılarınızdan söz ediyorsunuz? Mutlu olduğunuz zamanları da anlatsanıza!..
– Mutluluk ha!.. Hiç görmedim!.. Ama hiç değilse sürekli mutluluğu düşünürüm… Beklerim onu…
Böylesi bir itiraf işitmek bana büyük acı vermişti, bu kadar ileri yaşta, bu kadar iyi, bu kadar yetenekli bir insanın arzu ettiği mutluluğu bulamamış, hâlâ arıyor olması dehşet vericiydi.
…
Onu kim sevecek, kim onun yükünü ve acılarını paylaşacaktı?
…
Sözleri vefasız bir karakter hakkında olan Arya’ya benim adımı uyarladığı için Dostoyevski’ye darılmış gibi yaptım. Ona ayran gönüllü olmadığımı, eğer onu bir kere sevmişsem bunun bir ömür süreceğini belirttim.
– Bunu göreceğiz sevgili Anna, dedi gülerek…
…
30 Ocak’taki ayin sırasında gelen müsteşar N.S.Abaza Maliye Bakanından bir mektup getirdi. Mektupta ” Rus edebiyatına yaptığı hizmetlerden dolayı” Dostoyevski’nin eşi ve çocuklarının Çar tarafından yıllık iki bin ruble maaşa bağlandığı bildiriliyordu. Getirdiği bu müjdeli haberden dolayı Abaza’ya içtenlikle teşekkür ettikten hemen sonra ailesinin artık güvencede olduğu güzel haberini kocama vermek üzere naaşının bulunduğu çalışma odasına koştum, onun artık hayatta olmadığını anlayınca acıyla ağladım.( Diyeceğim, sebebini izah edemediğim bu unutkanlık en az iki ay sürdü: Bazen yemeğini hazırlamak için alelacele evin yolunu tutar, bazen ona şekerlemeler alırdım. Bazen de kulağıma çalınan bir haberi, bunu hemen kocama bildirmeliyim diye içimden geçirirdim. Elbette hemen devamında onun artık ölmüş olduğunu hatırlar, tarif edilmez bir acı çekerdim.)
Anna Grigoryevna Dostoevskaya
(A. G. Dostoevskaya, Tarih Müzesi’nde düzenlediği F. M. Dostoyevski Bölümü’nde. Son ziyaret. Moskova. 2 Aralık 1916)
Şiir Antolojim 